সাহিত্যত ৰসৰ প্ৰয়োজনীয়তা

সাহিত্যত ৰসৰ প্ৰয়োজনীয়তা

ৰস কাক বোলে ? ৰসৰ প্ৰকাৰ

    সাধাৰণতে ৰস শব্দই জুলীয়া পদাৰ্থ, আস্বাদিত অৰ্থ নিৰূপণ কৰে। বিশ্বনাথ কবিৰাজে সাহিত্য দৰ্পণত উল্লেখ কৰা মতে," ৰস্যতে ইতি ৰস:।" অৰ্থাৎ যিটো বস্তু ৰসিত বা আস্বাদিত হয় সিয়েই ৰস। ঋক্ বেদত ৰস শব্দই জুলীয়া বস্তুকে বুজাইছিল যদিও উপনিষদত ৰসৰ অৰ্থৰ পৰিবৰ্তন ঘটিল। তৈত্তিৰীয় উপনিষদত ৰস সম্পৰ্কে এনেদৰে উল্লেখ আছে-
"ৰসো ৱৈ স: ৰসং হ্যেৱায়ং লব্ধা আনন্দিভৱতি।" অৰ্থাৎ ৰস মানে আনন্দ।

 

    কাব্যত ৰসৰ বিশেষ প্ৰয়োজন আছে। ৰস বিহীন কাব্যই পাঠকৰ মনত আনন্দ দিব নোৱাৰে। কাব্যত ৰস শব্দই সৌন্দৰ্যবোধৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা মনৰ এটি অতিজাগতিক অৱস্থাক বুজায়। কবিতা এটি পঢ়ি পাঠকৰ মনত যি আনন্দ- অনুভূতিৰ সৃষ্টি হয়, সি কেৱল মনৰ লগতহে জড়িত। সি লৌকিক নহয়, অলৌকিকহে। গতিকে, কবিতা এটা পাঠ কৰিলে পাঠকৰ মনত যি অলৌকিক আনন্দময় অনুভূত হয় সিয়েই ৰস। ৰস যেন আনন্দৰেই আন এটা নাম ! এই আনন্দ সৃষ্টিৰ দ্বাৰা কবিয়ে ৰসসৃষ্টি কৰে।


বিখ্যাত আলংকাৰিক মন্মত ভট্টই কাব্য প্ৰকাশ গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰিছে যে


১/ কাব্যৰ পৰা কবিৰ যশস্যা লাভ হয়।
২/ পাঠকে সাংসাৰিক জীৱনৰ লাগতিয়াল কৰ্তব্যৰ সম্ভেদ পায়।
৩/ অমংগল নাশ হয়।
৪/ বিমল আনন্দৰ উদ্ভৱ হয় আৰু
৫/ প্ৰীয়তমা পত্নীৰ মধুৰ বচনৰ উপদেশৰ দৰে তত্বজ্ঞান লাভ হয়।


মন্মট ভট্টই উল্লেখ কৰা প্ৰথম তিনিটা কথা সাহিত্যৰ সকলো দিশতে খাটে। কিন্তু বিমল আনন্দৰ কথা কেৱল কবিতাৰ ক্ষেত্ৰতহে সম্ভৱ হৈ উঠে। কাব্যত ৰসৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত লক্ষ্য ৰাখি বিশ্বনাথ কবিৰাজে কৈছে,"বাক্যং ৰসাত্মকং কাব্যম্। অৰ্থাৎ যিবোৰ বাক্য ৰসেৰে পৰিপূৰ্ণ সিয়ে কাব্য। ধ্বনিবাদৰ প্ৰৱৰ্তক আনন্দবৰ্ধনেও ৰসক কাব্যৰ আটাইতকৈ সাৰবস্তু বুলি উল্লেখ কৰিছে।


কেৱল শিল্পৰ মাধ্যমেৰে প্ৰকাশ পোৱা ভাৱৰ ৰূপান্তৰকহে ৰস বুলিব পাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে লৌকিক জগতত কোনো বাহ্যিক কাৰণত এগৰাকী ব্যক্তিৰ মনত শোক ভাৱ জাগি উঠিলে ব্যক্তিগৰাকী শোকাৰ্ত হৈ পৰে আৰু তেওঁৰ সেই শোকে আন দহৰো মনত শোকৰ ভাৱ জাগ্ৰত কৰিব পাৰে। কিন্তু সেই শোক কৰুণ ৰসলৈ পৰিণত নহয়। কিন্তু কবিয়ে যেতিয়া কবিতাৰ মাধ্যমেৰে সেই শোকৰেই ৰূপ ফুটাই তোলে তেতিয়াই ই কৰুণ ৰসলৈ পৰিণত হয়।

কবিতাত ৰস সৃষ্টি হ'বৰ বাবে কিছুমান ভাব আধাৰৰূপে থাকিব লাগে। এই ভাববোৰেই হ'ল স্থায়ীভাৱ। ই প্ৰধানকৈ নবিধ। এই স্থায়ীভাৱ সমূহ হল-
১ ৰতি
২/ হাস
৩/ শোক
৪/ ক্ৰোধ
৫/ উৎসাহ
৬ ভয়
৭/ জুগুন্সা
৮/ শম আৰু
৯/ বিস্ময়।


এই স্থায়ীভাব সমূহৰ
১/ ৰতি ভাবৰ পৰা শৃংগাৰ ৰস
২/ হাস ভাবৰ পৰা হাস্যৰস
৩/ শোক ভাবৰ পৰা কৰুণ
৪/ ক্ৰোধ ভাবৰ পৰা ৰৌদ্ৰ
৫/ উৎসাহ ভাবৰ পৰা বীৰ ৰস
৬/ ভয় ভাবৰ পৰা ভয়ানক ৰস
৭/ জুগুন্সা ভাবৰ পৰা বীভৎস ৰস
৮/ শম ভাবৰ পৰা শান্ত ৰস আৰু
৯/ বিস্ময় ভাবৰ পৰা অদ্ভুত ৰসৰ সৃষ্টি হয়।


    ভৰতৰ নাট্যশাস্ত্ৰত ৰসৰ বিষয়ে বিস্তৃত আলোচনা পোৱা যায়। আচাৰ্য ভৰতৰ মতে,
"তত্ৰ বিভাবানুভাবব্যভিচাৰিসংযোগদ্ৰৰনিষ্পত্তি:।"
এইটোৱেই আচাৰ্য ভৰতৰ বিখ্যাত ৰসসূত্ৰ। অৰ্থাৎ বিভাৱ, অনুভাৱ আৰু সঞ্চাৰী বা ব্যাভিচাৰীভাবৰ সংযোগত ৰসৰ নিষ্পত্তি হয়।


    প্ৰাচীন কালৰে পৰা ভাৰতীয় কাব্যত বিভিন্ন ৰসৰ প্ৰাধান্য লক্ষ্য কৰা যায়। তেনেদৰে প্ৰাচীন অসমীয়া কবিতাটো শৃংগাৰ, কৰুণ, হাস্য, ৰৌদ্ৰ আদি ৰসৰ প্ৰয়োগ দেখা যায়। উদাহৰণ স্বৰূপে শ্ৰীমন্তশঙ্কৰদেৱ বিৰচিত উত্তৰা কাণ্ড ৰামায়ণৰ এটি কলি তলত উল্লেখ কৰা হ'ল-


হা বান্ধৈ সীতা ত্যাজি গৈলা মোক
মাৰিয়া বুকুত ঘাৱ।
সুমৰি শান্তীক লোতক নিগৰে
পোৰে মৰ্মে সৰ্ব্বগাৱ।

তলত কৰুণ ৰসৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা হ'ল-


    সাধাৰণতে মৃত বা চিৰদিনৰ বাবে গুচি যোৱা বন্ধু-বান্ধৱ আদিক আলম্বন কৰি শোক নামৰ স্থায়ীভাৱটি প্ৰিয়জনৰ গুণ আদিৰ দ্বাৰা উদ্দীপিত, ৰোদন আদিৰ দ্বাৰা অনুভাবিত আৰু দৈন্য, মোহ আদিৰ দ্বাৰা সঞ্চাৰিত হৈ যেতিয়া পাঠকৰ হৃদয়ত আস্বাদিত হয় তাকেই কৰুণ ৰস বোলে। ইয়াত সীতা আলম্বন বিভাব, শান্তী উদ্দীপন বিভাব, অশ্ৰু নিগৰণ অনুভাব, স্মৃতি, মোহ আদি ব্যাভিচাৰী বা সঞ্চাৰীভাব আৰু শোক স্থায়ীভাৱ। সেইবাবে ইয়াত কৰুণ ৰস আস্বাদিত হৈছে।


    এনেদৰে কবিতাত বিভিন্ন ৰসৰ সৃষ্টি কৰি পাঠকৰ মনত অতুলনীয় আনন্দ দিব পাৰে। ৰসৰ অস্তিত্বই কবিতাক আকৰ্ষণীয় আৰু হৃদয়গ্ৰাহী কৰি তোলে। ৰসহীন কাব্য আত্মাহীন শৰীৰৰ দৰে।
---------------------------------------------------------------------------------
প্ৰশান্ত শইকীয়া।